Tartí

A Tamarite de Litera y zona signifique está callat, chitón, al Matarraña signifique no pará quieto, está ñirviós, alterat.

Chistar, prorrumpir con alguna voz o hacer ademán de hablar. Catalán: piular. Aragonés tartí, tartir.

http://redaragon.elperiodicodearagon.com/sociedad/otraslenguas/fabla2.asp



https://an.m.wiktionary.org/wiki/Aragonés-Español_t

Lo Tresaur dau Felibritge, Mistral, DICTIONNAIRE PROVENÇAL - FRANÇAIS

Aquí tos dixo informassió sobre Mistral, les seues obres, y sobretot lo dicsionari  Lo Tresaur dau Felibritge y varians, aon está la paraula ocsitana champouirau, chapurriau.



Lou tresor dou Felibrige : Dictionnaire provençal-français,
Frédéric Mistral




Broché , Editeur : Editions des Régionalismes (7 novembre 2014)
Collection : Occitania e gas
Langue: Français
ISBN-10: 2824004398
ISBN-13: 978-2824004396

https://archive.org/details/loutrsordufelibr01mist

(Se pot descarregá en pdf. Lo txt lo hay descarregat, afegixco lo que falte y corregixco. 
Escomense lo llibre a la página 11 del pdf, 
a ma : Mistral, Fréderic)

LOU TRESOR DÓU FELIBRIGE 

ou 

DICTIONNAIRE 
PROVENÇAL - FRANÇAIS 

TOME I 

(salta página, 12. Sello : Library sep 3 1974 University of Toronto.
A mano : PC 3376 M7 V, I)

AIX - EN - PROVENCE (los guiones están separados de las palabras)
IMPRIMERIE VEUVE REMONDET - AUBIN 

- Empremarié Felibrenco - 

COUS MIRABÈU, 53. 
(A mano : 20041 / 22/12/91)


AU MIEJOUR 

https://oc.m.wikipedia.org/wiki/Frederic_Mistral



origen terme chapurriau

Josèp Estève Frederic Mistral o pus rar Frederic Mistrau (Malhana, 8 de setembre de 1830 - 25 de març de 1914) foguèt un escrivan e lexicograf occitan de Provença. Se revelèt d'ora, tre sei 24 ans, un dei grands menaires istorics dau renaissentisme occitan e a l'encòp un dei creadors d'un dei movements mai importants per lo reviure de la lenga, lo Felibritge.

Per encausa de la riquesa e de la qualitat de sa produccion e subretot per son òbra màger Mirèlha, (Mirèio) recebèt lo Prèmi Nobel de Literatura en 1904 amb l'escrivan espanhòu José Echegaray. Après una recèrca prefonda dei mots de la lenga d'òc dins tota la geografia occitana, escriguèt entre 1878 e 1886 lo Tresaur dau Felibritge, qu'es encara actualament lo diccionari mai complet de la lenga occitana.

Frederic Mistral nasquèt en 1830 dins una familha de proprietaris agricòlas amonedada que viviá au Mas dau Jutge, a Malhana , Maillane. Son paire Francés Mistral, sortit d'una vielha familha de Sant Romieg, i possedissiá fòrça tèrras e quand faguèt sei 57 ans se maridèt amb Adelaïda Polinet, filha dau cònsol de Malhana, que venguèt sa segonda femna e que seriá la futura maire de Frederic. 




Frederic anèt pas a l'escòla avans nòu ans e s'impregnèt de contunh de l'occitan que se parlava per la campanha. Lei sieus estudis foguèron malaisats au començament que quauqueis escolans se trufavan de son accent e de son biais pagés, pasmens s'interessèt puei ais estudis, mai que mai a la poesia e s'assagèt a la traduccion en provençau d'una eglòga de Virgili.

Anèt au Licèu Dupuy a Avinhon ont Josèp Romanilha èra mèstre d'estudis; Romanilha agiriá puei coma una mena de mentor e d'amic en l'encoratjant a escriure e a estudiar l'occitan. 

Estatua de Frederic Mistral a Arle

En 1847 recebèt lo Bachelierat a Nimes e tornèt a Malhana. Entamenèt un poèma de quatre cants que se sonava Lei Meissons que se publiquèt pas alora (mai que foguèt représ pus tard dins Leis Isclas d'Aur) - Isclo -. Escriguèt tanben a l'encòp quauquei poèmas republicans en francés.

Faguèt puei d'estudis de drech a Ais de Provença (de 1848 a 1851) abans de s'avodar completament a l'escritura e a la lenga d'òc. 


Lei sieunei primierei poesias publicadas apareguèron en 1852 dins un recuelh de poèmas, Lei Provençalas, editat per Romanilha. 



En aqueu temps seis opinions politicas èran favorablas ai republicans mai amb lo pas dau temps vendrián mai moderadas e mai contràrias a son ideologia iniciala.

En 1855, a la mòrt dau paire, s'installèt amb sa maire dins lo centre de Malhana.



En 1854, per tau de donar de vam ai letras occitanas creèt lo Felibritge (en grafia mistralenca: ) a Fòntsegunha amb d'autrei poètas occitans: 

Teodòr Aubanèu, Josèp Romanilha, Ansèume Matieu, Pau Giera, Anfós Tavan e Joan Brunet. 



L'espelida de Mirèlha en 1859 consagrèt Mistral coma un dei poètas màgers de la renaissença de la lenga d'òc, amb un ressòn que passèt lei frontieras dau país, e se ganhèt ansin leis elògis dau poèta francés Alphonse de Lamartine. L'escrivan, dei mai apreciats dins leis auteis esfèras parisencas, faguèt una promocion intensa de l'autor de Malhana que se vegèt lèu convidat a venir a París.

Dins la capitala francesa lo recebèron amb estrambòrd e venguèt un dei personatges pus presats dei cercles literaris. Lo sieu cap d'òbra venguèt una opèra, mesa en musica per Gounod e la primiera representacion se faguèt a París en 1864. Tornèt puei en Occitània per i escriure Calendau que se publiquèt a Avinhon dos ans puei. Aquela òbra suscitèt de controvèrsias que quauquei critics, coma per exemple lo jornalista Eugèni Garcin, acusèron Mistral de crear de discòrdias entre lo nòrd e lo sud de França.

En 1865 aculhiguèt en cò sieu lo poèta catalan Víctor Balaguer, exiliat en Provença per encausa de sa participacion a la conspiracion dau generau Prim, que pus tard lo deviá mercejar d'aquel acuelh en li fasent present d'una copa d'argent, origina de l'imne provençau Copa Santa <Coupo Santo>, escrich per lo quite Mistral.

Mai tard fondèt lo Musèu Arlatenc (<Museon Arlaten>) a Arle (que s'inaugurèt en 1899), aconselhat per l'etnograf de tria lo doctor Marinhan, amb la tòca de bastir un musèu que poiriá preservar lei tradicions provençalas e gràcias a l'argent que li portèt lo Prèmi Nobel de Literatura, poguèt crompar lo palais actuau per l'assostar.

Lo prestigi de Mistral cresquèt mai e mai fins a tau ponch qu'en octòbre de 1913 lo president Poincaré venguèt vesitar Mistral. Arribat amb lo tren, s'arrestèt en gara de Graveson e aqueu 14 d'octòbre convidèt lo poèta e escrivan occitan a dinnar amb eu dins lo vagon dau president.

Deviá morir l'an seguent, lo 25 de març de 1914 a Malhana.

Son òbra capitala es Mirèlha (en grafia mistralenca: <Mirèio>), que li demandèt 8 ans d'esfòrç. Mirèlha cònta d'un biais epic l'amor d'un jovent, Vincenç, e d'una joventa, Mirèlha. Aquela istòria es comparabla a aquela de Romieu e Julieta, ça que la lenga occitana baila una riquesa pus granda au tèxt, en mostrar la fòrça dei sentiments.

Mistral a escrich Lo Tresaur dau Felibritge <Lou Tresor dóu Felibrige> (1878-1886), que rèsta uei lo jorn lo diccionari mai ric de la lenga occitana, e un dei pus fisables per la precision dei sens, e en generau un dei pus rigorós en lexicografia. Es un diccionari bilingüe occitan-francés, en dos grands volums, englobant l'ensems dei dialèctes d'òc, catalan comprès, e en grafia mistralenca.

• 1854 Lei Meissons


• 1859 Mirèlha <Mirèio>


• 1867 Calendau <Calendau>


• 1867 Copa Santa <Coupo Santo>


• 1876 Leis Isclas d'Aur <Lis Isclo d'Or>


• 1879-1886 Lo Tresaur dau Felibritge <Lou Tresor dóu Felibrige>, diccionari occitan-francés


• 1884 Nerta <Nerto>


• 1890 La Reina Joana <La Rèino Jano>


• 1899 Lo Poèma dau Ròse <Lou Pouèmo dóu Rose>


• 1906 Memòrias e racòntes <Memòri e Raconte>


• 1910 Traduccion de la Genèsi <la Genèsi>


• 1912 Leis Olivadas <Lis Óulivado>

La rüssida de Mistral foguèt tant importanta que la sieuna òbra lèu passèt lei termieras de l'estat francés e se comenta qu'inspirèt d'autors fòrça celèbres coma Jacint Verdaguer. Ansin, aguèt quauqueis uns dei sieus libres traduchs dins d'autrei lengas.

En dialècte occitan catalan:

• Una traduccion dau Poèma dau Ròse foguèt facha per José Soler Miquel en 1897 e publicada per l'Avenç.


• María Antonia Salvá traduguèt Leis Isclas d'Aur e Mirèlha en catalan. Quína faenada !!

En anglés:

• Una traduccion dau Poèma dau Ròse se faguèt ais Estats Units per Maro Beath Jones sota lo títol Anglore, the song of the Rhone en 1937.


• Pus recentament, en 1987, sortiguèt Memoirs of Frédéric Mistral, traduch per lo professor de l'Universitat d'Oregon, George Wickes.

En italian:

• Diego Valeri foguèt un traductor important deis òbras de Mistral. Comencèt per Leis Isclas d'Aur e Calendau en 1912. Foguèt lo responsable de l'edicion en 1930 de Mirèlha, publicada sota lo títol Mirella (traduccion per Mario Chini). Recentament es Memòrias e Racontes qu'es estat traduch per Barbara Ferri e publicat en 1994 sota lo títol Racconti e leggende provenzali.

En espanhòu:

• Nerta foguèt traducha dins aquela lenga per B. Morales San Martín en 1911.


• Lo catalan Celestino Barallat Falguera traduguèt Mirèlha (Mireya) en espanhòu en 1882.

En alemand:

• Mireille - Meine Welt publicat en 1903.

En ucraïnian:

• Мірейо publicat en 1980; traduch per M. Lytvynecj.
  
  

• Nemausensis - L'escolan Mistral passa son Bachelierat a Nimes en 1847


• Mirèlha en grafia classica


• Mirèlha <Mirèio> en grafia dicha mistralenca


• Mireille (version francesa de Mirèlha)

https://www.lexilogos.com/tresor_felibrige.htm

https://locongres.org/oc/

1° Tous les mots usités dans le Midi de la France, avec leur signification française, les acceptions au propre et au figuré, les augmentations et diminutifs, et un grand nombre d'exemples et de citations d'auteurs ;

2° Les variétés dialectales et archaïques de chaque mot, avec les similaires des diverses langues romanes ;

3° Les radicaux, les formes bas-latines et les étymologies ;

4° La synonymie de tous les mots dans leurs divers sens ;

5° Le tableau comparatif des verbes auxiliaires dans les principaux dialectes ;

6° Les paradigmes de beaucoup de verbes irréguliers et les emplois grammaticaux de chaque vocable ;

7° Les expressions techniques de l'agriculture, de la marine et de tous les arts et métiers ;

8° Les termes populaires de l'histoire naturelle, avec leur tradition scientifique ;

9° La nomenclature géographique des villes, villages, quartiers, rivières et montagnes du Midi, avec les diverses formes anciennes et modernes ;

10° Les dénominations et sobriquets particuliers aux habitants de chaque localité ;

11° Les noms propres historiques et les noms de famille méridionaux ;

12° La collection complète des proverbes, dictons, énigmes, idiotismes, locutions et formules populaires ;

13° Des explications sur les coutumes, usages, mœurs, institutions, traditions et croyances des provinces méridionales ;

14° Des notions biographiques, bibliographiques et historiques sur la plupart des célébrités, des livres ou des faits appartenant au Midi.

Frédéric Mistral (Maillane, Provenza, 8 de septiembre de 1830 - Marsella, 25 de marzo de 1914) fue escritor francés en lengua occitana.

Nació en una familia rural acomodada. Sus padres se llamaban François Mistral y Adélaide Poulinet. Empezó a ir a la escuela bastante tarde, a los nueve años. Entre 1848 y 1851, estudia derecho en Aix-en-Provence y se convierte en defensor de la independencia de la Provenza y sobre todo del provenzal, "primera lengua literaria de la Europa civilizada".

De vuelta a Maillane, Mistral se une al poeta Joseph Roumanille (Roumanilha, en occitano), y ambos se convierten en los artífices del renacimiento de la lengua occitana. Juntos fundan el movimiento del félibrige, que permitió promover la lengua occitana con la ayuda de Alphonse de Lamartine: este movimiento acogerá a poetas catalanes expulsados de España por Isabel II. Con su obra, Mistral rehabilita la lengua provenzal, occitan, llevándola a las más altas cimas de la poesía épica:
la calidad de esta obra se consagrará con la obtención de los premios más prestigiosos. Se dedicó a trabajar recopilando desde su masía para redactar un diccionario y textos de canciones.

Su obra principal fue Mirèio (Mireia) a la que dedicó ocho años de esfuerzos. La publicó en 1859. En oposición a lo que hubiera sido la ortografía habitual, que debiera haber sido Mirelha, Mistral debe ceder a la imposición de su editor, Roumanille, y optar por una grafía simplificada, que desde entonces se llama "mistraliana", en oposición a la grafía "clásica" heredada de los trovadores.

Mireia cuenta el amor de Vincent y de la bella provenzal Mirèio. Esta historia es equiparable a la de Romeo y Julieta, aunque la lengua occitana aporta una mayor riqueza al texto al mostrar la fuerza de los sentimientos, sobre todo oralmente con el acento. Charles Gounod hizo una ópera, Mireille, con este tema en 1863.

Otras obras:

Además de Mireio, Mistral es autor de Calendal, Nerte, Lis isclo d’or ("Las Islas de Oro"), Lis oulivado ("Las olivadas"), El poema del Ródano, obras todas ellas que sirven para que se le considere el mayor de los escritores en lengua provenzal. Lengua occitana, provenzal como dialecto de la lengua occitana.

Mistral recibió el Premio Nobel de Literatura en 1904 junto a José de Echegaray. Con el importe del premio creará el Museon Arlaten en Arlés.

Casado con Marie-Louise Rivière, no tiene hijos y muere el 25 de marzo de 1914 en Maillane (arriba pone Marsella). 

Obras:

Mireio (Mireya) (1859), Calendau (1867), Lis isclo d’or (La isla de oro) (1875), Nerto (1884), relato, La reino Jano (La reina Juana) (1890), drama, Lou pouemo dou rose (1897), Moun espelido, Memori e Raconte (1906), memorias, Discours e dicho (1906), La genesi, traducho en prouvençau (1910), Lis oulivado (1912), Lou tresor dou felibrige (1878-1886), Proso d’Armana, póstumos 1926-1927-1930.

Curiosidades:

Su apellido fue tomado por la escritora chilena Gabriela Mistral como seudónimo. 

Actualmente, Frederic Mistral es también una escuela en Barcelona.
En Barcelona también tiene una avenida dedicada, l'Avinguda de Mistral.